Teletıp Hakkında Bilgi Notu
Hazırlayanlar:
Uzm. Dr. İlker Küçükparlak
Dr. Öğr. Üyesi Hakan Karaş
Terminoloji
Teletıp ve telesağlık terimleri genellikle dönüşümlü biçimde kullanılmaktadır. Bu metinde “teletıp” kavramı “sağlık hizmetlerinin iletişim teknolojileri yoluyla sunulması” anlamında kullanılacaktır(1). Teletıp, dünya genelinde yaygınlaşan göç ve expat çalışma eğilimi (2), veya son Covid-19 pandemisi (3) gibi sebeplerle sağlık hizmetine erişimin kısıtlandığı durumlarda karşılanmayan ihtiyaçlar açısından umut vadetmektedir.
Teletıp uygulamalarının temel olarak 3 model üzerinden gerçekleştiği kabul edilmektedir (4).
- Uzaktan Monitörizasyon (Remote Monitoring): Bu modelde hastanın gündelik yaşamı içerisinden elde edilen tıbbi veriler teknoloji yardımıyla monitörize edilir.
- Sakla ve İlet (Store and Forward): Tıbbi verilerin daha sonra incelenmek üzere saklanması ve inceleyecek klinisyene iletilmesidir. Patoloji ve Radyoloji alanındaki çalışmalar genelde bu model ile gerçekleşir.
- Etkileşimli Gerçek Zamanlı Uygulamalar (Interactive Real Time Applications): Hasta ve klinisyen gerçek zamanlı olarak iletişim kurar ve bilgi alışverişinde bulunurlar. Bu uygulamalar başlangıçta daha çok hastanın bir sağlık merkezinde olduğu fakat bu merkezde ilgili uzman hekimin bulunmadığı durumlarda (“in site”) olarak başlamıştır. İletişim teknolojilerinin gelişmesi ve sağlık merkezlerine erişim güçlüğü gibi durumlar nedeniyle hastanın sağlık merkezinde bulunmadığı (“off side”) teletıp uygulamaları giderek yaygınlık kazanmıştır. Yine erken uygulamalarda telefon üzerinden hizmet sunumunun (POTS- Plane Old Telephone Service) ağırlıklı olmasına karşın, teknolojik ilerleme ile birlikte günümüzde videokonferans (görüntülü konuşma) yöntemi ağırlıklı olarak kullanılmaktadır. Steto etkileşimli gerçek zamanlı bir teletıp platformudur.
Tarihçe
Teletıp kavramı literatürde ilk kez 1974 yılında kullanılmıştır (5). Teleradyoloji kavramının tarihi ise 1950 yılına dayanmaktadır (6). Bu terminoloji kullanılmamış olsa bile, Graham Bell’in telefonu icat etmesinden 3 yıl sonra, 1879 yılında Lancet Dergisinde bir vaka bildiriminde pediatrik bir öksürük yakınması ile ilgili danışmanlık verildiği rapor edilmiştir (7). Yine Lancet Dergisinde 1887 yılında kızıl salgını sırasında, hastalığın yayılmasını önlemek amacıyla doktorların ev vizitlerinden önce telefonla triyaj yapmalarını öneren bir yazı yayımlanmıştır (8). Telemedicine etkinliğini ölçen ilk çalışma ise 1974 yılına tarihlenmektedir (9).
Örgütsel Tutumlar
Günümüzde teletıp Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından halk sağlığını iyileştirme potansiyeli barındıran bir uygulama olarak tanımlanmakta ve bu nedenle DSÖ üye ülkeleri, evrensel sağlık kapsayıcılığının arttırılması amacıyla teletıp uygulamalarına davet etmektedir (10). DSÖ (11) teletıp pratiğinin uygulanabilir olduğuna ilişkin yeterli delil olduğunu ve önde gelen faydasının sağlık hizmetlerine erişimi arttırmak olduğunu beyan etmiştir. Amerikan Tıp Birliği de (American Medical Association) telesağlık uygulamalarının sağlık hizmeti sunumunda sürekliliği arttırdığını ve özellikle kırsal bölgelerdeki klinisyen eksikliğini bertaraf edebileceğini belirtmiştir (12). Birçok ülkede tıp dernekleri tarafından teletıp uygulamaları ile ilgili kılavuzlar oluşturulmuş ve teletıp tıp eğitimi müfredatlarına dahil edilmiştir.
Ülkemizde Türk Tabipler Birliği’nin teletıp uygulamalarına ilişkin müstakil bir tutum beyanı henüz bulunmamakla birlikte, 2009 tarihli bir Uzmanlık Dernekleri Eşgüdüm Kurulu genel kurul toplantı raporunda (13) “Alanla ilgili yasal düzenlemeler hızla yapılmalıdır, tele-sağlıkla ilgili yatırımlara yol gösterici rehberler hazırlanmalıdır, kişisel bilgilerin güvenliği yasal korumaya alınmalıdır, uzaktan eğitim ile ilgili ilkeler belirlenmeli, rehberler hazırlanmalıdır, Tıp Bilişimi Derneği bu konudaki organizasyonlara öncülük etmelidir” şeklinde öneriler sıralanmıştır. Bunun yanı sıra Türkiye Psikiyatri Derneği (14), Türk Nöroloji Derneği (15), Türk Dermatoloji Derneği (16), Türk Uyku Tıbbı Derneği (17), Üroonkoloji Derneği (18), Türk Kardiyoloji Derneği (19) gibi pek çok uzmanlık örgütü Covid-19 pandemisi sırasında sağlık hizmetlerinin aksamaması için teletıp uygulamalarını önermiş ve bu derneklerden bazıları teletıp uygulaması ile ilgili kılavuzlar oluşturmuşlardır.
Yasal Mevzuat
Teletıp uygulamaları yasal mevzuat tarafından henüz tanımlanmamış olduğu için bu konudaki hukuki sınırları tam olarak belirlemek an itibariyle mümkün görünmemektedir. Buna karşın tarafı olduğumuz, Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi’nin 4. Maddesine göre “sağlık alanında herhangi bir müdahalenin, ilgili meslekî yükümlülükler ve standartlara uygun olarak yapılması gerekir”. Aynı Sözleşmenin 10. Maddesinde yer alan özel yaşamın korunması ve bilgilendirme hakkı, teletıp uygulamalarında dikkate alınması gereken hakların başında yer almaktadır. Anayasanın 56.maddesi gereğince de kişilerin nitelikli sağlık hizmetine erişiminin sağlanması gerekir.
Türk Tabipleri Birliği Hekimlik Meslek Etiği Kurallarının 6. maddesinde hekimlerin görevlerini yerine getirirken uyması gereken evrensel tıbbi etik ilkeler; “yararlılık, zarar vermeme, adalet ve özerklik” olarak sayılmıştır. Hasta Hakları Yönetmeliğinin, 6,11 ve 18. Maddeleri başta olmak üzere pek çok maddesi de bu düzenlemeler ile paralel hükümleri içermektedir.
Değinilen hukuksal düzenlemelerden, teletıp yolu ile verilen sağlık hizmetlerinin içermesi gereken unsurlar; o alandaki mesleki yükümlülük ve standartlara uygun olarak verilebiliyor olması, hastaya zarar vermemesi, yüz yüze verilen aynı sağlık hizmeti ile aynı oranda yararlı olması, hastanın bilgilendirme ve bilgilendirmeye dayalı onam hakkını kullanabilmesi ve özel yaşamının korunması gerekliliği olarak anlaşılmaktadır.
Fiili Durum
Ülkemizde teletıp uygulamalarına ilişkin fiili durum şu şekilde özetlenebilir;
T.C. Sağlık Bakanlığı Hudut ve Sahiller Genel Müdürlüğüne bağlı Tele Sağlık Birimi (20) 2006 yılından itibaren “seyir halindeki Türk, yabancı hava ve deniz araçları yetkili personeline her türlü sağlık ve/veya hastalık ile ilgili soru ve sorunlarında danışmanlık hizmeti” vermektedir. Yine Sağlık Bakanlığının radyoloji ve hastane idareciliğine yönelik teletıp sistemi halen faaliyet halindedir (21). İstanbul İl Sağlık Müdürlüğü, son pandemi sırasında online psikoterapi hizmeti veren Korona Virüs Online Destek Ruhsal Destek Programını (KORDEP) başlatmış ve bu metnin hazırlandığı tarihte sürdürmektedir (22).
Çeşitli sağlık müdürlüklerince pandemi öncesinde de evde bakım hizmetleri için fiilen teletıp uygulamalarının kullanılmakta olduğu bilinmektedir (23, 24). Covid-19 Pandemisi ile birlikte Kocaeli Üniversitesi (25) ve Ege Üniversitesi (26) teletıp uygulamalarına geçtiklerini duyurmuş bulunmaktadır. Bunun yanı sıra duyurusu yapılmamakla birlikte Covid-19 salgını sonrasında birçok kamu hastanesinde teletıp yoluyla tanı ve tedavi uygulamalarının yaygınlaştığı görülmüştür. Sağlık Bakanlığı diş tedavisinde zorunlu olmayan başvuruların ertelenebilmesi için “telefon, mesajlaşma veya videokonferans yoluyla” değerlendirilerek triaj yapılmasını önermiştir (27).
Kamu kurumlarının haricinde ülkemizde pek çok özel sağlık kuruluşunun uzun süreden beri online sağlık hizmeti sunduğu ve bu hizmetlerin tanıtımını yaptığı bilinmektedir.
Sonuç:
Teletıp, sağlık hizmetlerine erişimi arttıran ve tamamlayıcı bir sağlık hizmeti olarak kabul edilmektedir. Özellikle son Covid-19 pandemisi nedeniyle sağlık hizmetlerinin devamlılığı açısından teletıp uygulamasının kritik önemi anlaşılmış ve tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de yaygınlaştığı görülmüştür. Ülkemizde henüz yasal düzenlemesi yapılmamış olmakla birlikte tarafı olduğumuz uluslararası sözleşmeler, anayasal, yasal ve meslek etiği kuralları çerçevesinde hasta yararına bir uygulama olduğu sürece teletıp uygulamasına engel teşkil etmemektedir. Teletıp ülkemizde kamu kurumları, üniversiteler ve özel kuruluşlar tarafından fiilen uygulanan, Sağlık Bakanlığı tarafından önerilen bir uygulama alanıdır.
1. Perednia D, Allen A. Telemedicine Technology and Clinical Applications. JAMA: The Journal of the American Medical Association. 1995;273(6):483.
2. Kim H, Kim J, Park H, Jun J, Koo H, Cho I et al. Health service utilization, unmet healthcare needs, and the potential of telemedicine services among Korean expatriates. Globalization and Health. 2018;14(1).
3. Torous J, Wykes T. Opportunities From the Coronavirus Disease 2019 Pandemic for Transforming Psychiatric Care With Telehealth. JAMA Psychiatry. 2020;
4. Casas J, Kwong J, Ebrahim S. Telemonitoring for chronic heart failure: not ready for prime time. Cochrane Database of Systematic Reviews. 2010;8:10
5. Mark RG. Telemedicine system: the missing link between homes and hospitals? Mod Nurs Home 1974 Feb;32(2):39-42.
6. Gershon-Cohen J, Cooley AG. Telognosis. Radiology 1950 Oct;55:582-7.
7. Aronson S. The Lancet on the telephone 1876–1975. Medical History. 1977;21(1):69-87.
8. Annotations. The Lancet. 1887;130(3349):927.
9. Murphy R, Bird K. Telediagnosis: a new community health resource. Observations on the feasibility of telediagnosis based on 1000 patient transactions. American Journal of Public Health. 1974;64(2):113-119.
10. World Health Organization. Seventy-first world health assembly: digital health. Geneva: WHA71, 2018, 7.
11. World Health Organization. Global diffusion of eHealth: making universal health coverage achievable: report of the third global survey on eHealth. World Health Organization, 2017:56
12. AMA quick guide to telemedicine in practice [Internet]. American Medical Association. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: https://www.ama-assn.org/practice-management/digital/ama-quick-guide-telemedicine-practice
13. TTB-Uzmanlık Dernekleri Eşgüdüm Kurulu [Internet]. Ttb.org.tr. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: https://www.ttb.org.tr/udek/icerik_goster.php?Id=79
14. İyi Telepsikiyatri Uygulamaları İçin Öneriler | Türkiye Psikiyatri Derneği [Internet]. Psikiyatri.org.tr. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: https://www.psikiyatri.org.tr/2151/iyi-telepsikiyatri-uygulamasi-icin-oneriler
15. Türk Nöroloji Derneği | e-sağlık, Tele-Sağlık, Teletıp Sistemlerinin Nörolojide Kullanımı Hakkında Türk Nöroloji Derneğinin Önerileri [Internet]. Noroloji.org.tr. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: https://www.noroloji.org.tr/haber/744/e-saglik-tele-saglik-teletip-sistemlerinin-norolojide-kullanimi-hakkinda-turk
16. Türk Dermatoloji Derneği [Internet]. Turkdermatoloji.org.tr. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: http://turkdermatoloji.org.tr/haber_arsivi/detay/524
17. Türk Uyku Tıbbı Derneği - TUTD [Internet]. Tutd.org.tr. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: http://www.tutd.org.tr/?p=uyku-laboratuvarlari-covid19-oneriler
18. Üroonkoloji Derneği [Internet]. Uroonkoloji.org. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: http://uroonkoloji.org/wp-content/uploads/2020/04/%C3%9CROONKOLOJ%C4%B0-DERNE%C4%9E%C4%B0-COVID19-PANDEM%C4%B0S%C4%B0-VE-%C3%9CROONKOLOJ%C4%B0-KILAVUZU.pdf
19. Türk Kardiyoloji Derneği[Internet]. Journalagent.com. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: https://www.journalagent.com/tkd/pdfs/TKDA_48_SUP_1_1_87[A].pdf
20. TeleSaglik [Internet]. Hssgm.gov.tr. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: https://www.hssgm.gov.tr/TeleSaglik
21. Teletıp Sistemi [Internet]. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: https://teletip.saglik.gov.tr/
22. KORONA VİRÜS PANDEMİSİNDE ONLİNE RUHSAL DESTEK [Internet]. Istanbulism.saglik.gov.tr. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: https://istanbulism.saglik.gov.tr/TR,180686/korona-virus-pandemisinde-online-ruhsal-destek.html
23. Online muayene dönemi | Hatay Zafer [Internet]. Hatay Zafer. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: http://www.hatayzafer.com.tr/online-muayene-donemi/
24. Evde sağlık hizmetinde online muayene dönemi [Internet]. Aa.com.tr. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: https://www.aa.com.tr/tr/saglik/evde-saglik-hizmetinde-online-muayene-donemi/160985
25. Kocaeli Üniversitesi Hastanesinde hastalar 'online' muayene ediliyor [Internet]. Aa.com.tr. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: https://www.aa.com.tr/tr/saglik/kocaeli-universitesi-hastanesinde-hastalar-online-muayene-ediliyor/1796854
26. Ege Üniversitesi Hastanesi “Teletıp Poliklinik Sistemi”ni başlattı [Internet]. Egeajans.ege.edu.tr. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: https://egeajans.ege.edu.tr/?p=13708
27. Sağlık Bakanlığı diş tedavisi sırasında alınacak tedbirleri Kovid-19'a göre güncelledi [Internet]. Aa.com.tr. 2020 [cited 26 May 2020]. Available from: https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/saglik-bakanligi-dis-tedavisi-sirasinda-alinacak-tedbirleri-kovid-19a-gore-guncelledi-/1818852
©STETO
“Platform içeriği sadece bilgilendirme amaçlıdır, tanı ve tedavi için mutlaka doktorunuza başvurunuz.”